Θρησκευτικός Φονταμενταλισμός

Φονταμενταλισμός είναι η απόδοση του διεθνούς όρου «fundamentalism» (από το λατινικό fundamentum = θεμέλιο) με τον οποίον υποδηλώνουμε αρχικώς κάθε ριζοσπαστική τάση στο πλαίσιο ενός κινήματος ή ενός ιδεολογικού ρεύματος που επιδιώκει να «φτάσει στα θεμέλια». Καθιερώθηκε το 1920 για να υποδηλώσει εκείνον που μάχεται για την υπεράσπιση των θεμελίων της πίστης.
Ακριβέστερα, με τον όρο «φονταμενταλισμός» υποδηλώνουμε έναν τύπο θρησκευτικότητας που είναι σε υψηλό βαθμό πολιτικοποιημένος, χαρακτηρίζεται από μισαλλοδοξία και επιθετικότητα απέναντι σε όσους δεν συμμερίζονται το δικό του όραμα για τον κόσμο και την ιστορία και είναι έτοιμος, ανά πάσα στιγμή, να επιβάλει, στο όνομα του Θεού, τη θέληση του δια της ισχύος, ενώ από την άλλη μεριά είναι στραμμένος προς το παρελθόν και αντιμετωπίζει με καχυποψία κάθε νεωτερισμό, προπαντός το είδος της πλουραλιστικής νεοτερικότητας που γεννήθηκε από το διαφωτισμό και τις εκκοσμικευμένες αξίες του.
Στην ονομασία και την προέλευση του φονταμενταλισμού έχει διαπιστωθεί μια σοβαρή παρεξήγηση. Τα δυτικά μέσα επικοινωνίας δίνουν συχνά την εντύπωση ότι η μαχητική και κάποιες φορές βίαιη μορφή θρησκευτικότητας, που είναι γνωστή ως «φονταμενταλισμός», είναι καθαρά ισλαμικό φαινόμενο. Αυτό όμως δεν είναι αλήθεια. Ίσως ο απόηχος και οι δυτικές εμπειρίες από τις δύο θρησκευτικές επαναστάσεις, στο Πακιστάν (1978) και στο Ιράν (1979), αλλά και τα γνωστά τρομοκρατικά χτυπήματα (11-Σεπ-2001), που συγκλόνισαν ολόκληρο τον πλανήτη να δημιούργησαν την αυτονόητη υποψία όμως η αρχική εμφάνιση του φονταμενταλισμού έγινε πολύ μακριά από ισλαμικές χώρες. Ο φονταμενταλισμός είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο κι έχει παρουσιαστεί σε όλες τις μείζονες πίστεις ως απάντηση στα προβλήματα που τους θέτει η νεοτερικότητα. Υπάρχει φονταμενταλιστικός Ιουδαϊσμός, φονταμενταλιστικός Χριστιανισμός, φονταμενταλιστικός Βουδισμός, φονταμενταλιστικός Σικχισμός, ακόμη και φονταμενταλιστικός Κομφουκιανισμός.
Οι πρώτες φονταμενταλιστικές κινήσεις, σαφώς χριστιανικές, καταγράφονται στο γεωγραφικό χώρο των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αι. Συγκεκριμένα, στα μέσα της δεκαετίας του 1860 διατυπώνονται από συντηρητικούς προτεστάντες θεολόγους οι δύο θεμελιώδεις θέσεις του φονταμενταλισμού, δηλαδή η χιλιαστική προσδοκία και το αλάθητο της Βίβλου.
Τα γενικά χαρακτηριστικά όλων σχεδόν των φονταμενταλιστών παραπέμπουν στις ίδιες γενεσιουργές αιτίες, δηλαδή στο φανατισμό, τη φοβία, τη μαζικοποίηση του θρησκευτικού πλήθους, το χαμηλό πολιτιστικό ή πνευματικό επίπεδο του και κυρίως στην ύπαρξη χαρισματικών πνευματικών ηγετών που αποκτούν προφητικό ρόλο και αναλαμβάνουν την καθοδήγηση των πιστών.
Πιο συγκεκριμένα, εξετάζοντας τους 3 βασικά μονοθεϊστικά φονταμενταλιστικά κινήματα:
α. Χριστιανικός Φονταμενταλισμός
Παρουσιάστηκε τις πρώτες δύο δεκαετίες του 20ού αι. προερχόμενος από τις τάξεις μεγάλων προτεσταντικών ομολογιών των ΗΠΑ (Πρεσβυτεριανοί, Μεθοδιστές και Λουθηρανοί), με σκοπό να επαναβεβαιώσει τα «θεμελιώδη δόγματα» του Χριστιανισμού και να ανακοπεί το ρεύμα του εκμοντερνισμού. Οι «θεμελιακοί» άξονες του κηρύγματος τους ήταν η απόλυτη προσήλωση στην αυθεντία της Αγίας Γραφής και των αλάθητων και θεόπνευστων κειμένων της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης. Τα λόγια του θεού και οτιδήποτε άλλο καταγράφεται εκεί είναι απολύτως αληθινό και έχει κυριολεκτική αξία.
Με όπλο τους τη Βίβλο, οι αμερικανοί φονταμενταλιστές οδηγήθηκαν σ’ έναν υποκριτικό ευσεβισμό και έναν ηθικισμό που εξουθενώνει και συνθλίβει το ανθρώπινο πρόσωπο, ενώ με τον καιρό συσπειρώθηκαν δυνάμεις της συντήρησης και της αντίδρασης, τόσο σε θρησκευτικό όσο και σε πολιτικό επίπεδο, που εγκολπώθηκαν ολόκληρο τον κοινωνικό κομφορμισμό και το αντικομουνιστικό μένος της ψυχροπολεμικής αμερικανικής Δεξιάς. Έτσι, καλλιέργησαν μια πνιγηρή πνευματική ατμόσφαιρα, ενώ αναπτύχθηκαν έντονες ρατσιστικές θεωρήσεις και υποβίβασαν τη θέση της γυναίκας στην οικογένεια και στην κοινωνία. Σε πολιτικό επίπεδο, αποκτώντας τεράστια δύναμη στα MME, κατόρθωσαν να επηρεάζουν και να διαμορφώνουν τη κοινή γνώμη, ακόμα και στην εκλογή Προέδρου των ΗΠΑ). Εκτός από τον προτεσταντικό φονταμενταλισμό των ΗΠΑ, έχουν δημιουργηθεί διάφορες φονταμενταλιστικές ομάδες διαφόρων τάσεων, καθώς και σκληροπυρηνικές ομάδες (οι Πεντηκοστιανοί, οι Μάρτυρες του Ιεχωβά, κλπ) που κάνουν έντονη την παρουσία τους σε διάφορες χώρες του κόσμου.
β. Εβραϊκός Φονταμενταλισμός
Το Ισραήλ είναι ένα φονταμενταλιστικό κράτος που κυβερνάται από θεοκρατικούς νόμους, οριοθετεί με τρομακτικά αναχρονιστικούς νόμους ποιος είναι Εβραίος και ποιος όχι, επιβάλλει ολοκληρωτικές απαγορεύσεις στο δημόσιο και τον πολιτιστικό τομέα και διατηρεί σε κατάσταση συνεχούς αιχμαλωσίας το μέρος του αυτόχθονα, μη εβραϊκού πληθυσμού, που βρέθηκε εντός των συνόρων του. Αυτή η πολιτική δικαιολογείται από τους θρησκευτικούς φονταμενταλιστές στο όνομα και για χάρη του Μεσσία.
«Το έθνος μας δεν υπάρχει παρά μόνο δια της τήρησης των Εντολών», υποστήριζε τον 10ο μ.Χ. αι. ο Σααντία Γκαόν, σκιαγραφώντας με τον καλύτερο τρόπο την άρρηκτη σχέση του εβραϊκού έθνους με την ιουδαϊκή του πίστη. Στα νεώτερα χρόνια, τούτη η εσώτατη διαπλοκή της θρησκευτικής με την εθνική συνείδηση βρήκε την πολιτική της έκφραση σε ορισμένες τάσεις μέσα στο σιωνιστικό κίνημα από τα τέλη του 19ου αιώνα και εξής . Μετά την ίδρυση του σύγχρονου κράτους του Ισραήλ στα 1949 από τον Δαβίδ Μπεν Γκουριόν, οι ορθόδοξοι Εβραίοι δεν έπαψαν να επιδιώκουν την ολοκληρωτική προσήλωση της πολιτικής εξουσίας στις αρχές της ιουδαϊκής θρησκείας. Παρόλο που επίσημα το κράτος του Ισραήλ δεσμεύεται να τηρεί ίσες αποστάσεις απ’ όλες τις θρησκείες, αποδεχόμενο την εκκοσμικευμένη ταυτότητα που έχουν όλα τα σύγχρονα δυτικά κράτη, στην πραγματικότητα τις περισσότερες φορές μεροληπτεί υπέρ των φανατικών.
γ. Ισλαμικός Φονταμενταλισμός
Ο πιο σημαντικός τύπος φονταμενταλισμού αναφέρεται σήμερα στο Ισλάμ και συνδέεται με το βασικό καθήκον των πιστών του να αναλαμβάνουν ιερό αγώνα για να αποτρέπουν τη νόθευση του περιεχόμενου της πίστης στον Αλλάχ, να υπερασπίζονται την εθνοφυλετική τους υπόσταση από εξωτερικούς και εσωτερικούς κινδύνους και να αποφασίζουν την τιμωρία των αποστατών ηγετών τους. Οι τρεις αυτές λεπτομέρειες αποτελούν το περιεχόμενο του Τζιχάντ. Χωρίς άλλο ο μαχητικός χαρακτήρας του Τζιχάντ αντιστοιχεί σε συγκεκριμένες τεχνικές πολέμου με τη χρήση της βίας. Παρά ταύτα και η κορανική διδασκαλία και η μεταγενέστερη παράδοση διεκδικούν την επίτευξη των ιερών επιδιώξεων και με ειρηνικά μέσα όπως λ.χ. τα λόγια, τα επιχειρήματα, τις υποσχέσεις, ακόμη και τα δώρα. Όμως η χρήση της βίας παραμένει στη συνείδηση των λαϊκών στρωμάτων ως κυρίαρχη εκδήλωση και μάλιστα σε κλίμα ιερότητας.
Τα γεγονότα που σφραγίζουν την απαρχή του σύγχρονου τζιχάντ συνδέονται με αποσπασματικές πράξεις βίας, όπως αρχικά αεροπειρατείες, καταλήψεις πλοίων, βομβιστικές επιθέσεις, απαγωγές και δολοφονίες προσώπων, καταλήψεις ξένων πρεσβειών, ογκώδεις αντιδυτικές διαδηλώσεις με συμβολικές και πραγματικές βεβηλώσεις ή προσβολές ξένων θρησκευτικών και εθνικών συμβόλων. Η ανάληψη των ευθυνών γίνεται αποκλειστικά από μαχητικές ομάδες, που κατευθύνουν αθέατοι χαρισματικοί θρησκευτικοί ηγέτες και προβάλουν ως αιτιολογίες είτε τη συμπαράσταση στον αγώνα των Παλαιστινίων είτε αντισιωνιστικά αισθήματα είτε αντιδυτική πικρία είτε ακόμη και δυσφορία για πολιτικούς ηγέτες τους, που ενοχοποιούνται για την απομάκρυνση του λαού από την αυθεντική πίστη και παράδοση του Ισλάμ. Ταυτόχρονα διατυπώνονται αιτήματα επιστροφής στην παράδοση, απορρίπτεται ο δυτικός τρόπος ζωής, η δυτική ηθική και η δυτική αμφίεση.
Η ισλαμική βία ασκείται συνήθως από ομάδες νέων που στρατολογούνται κυρίως από τα φτωχότερα κοινωνικά στρώματα, εκπαιδεύονται στην ιδεολογία και στη χρήση των όπλων και συνήθως είναι αποφασισμένα να δώσουν την ζωή τους για τη δικαίωση του σκοπού τους.
Ο Θρησκευτικός φονταμενταλισμός και ειδικότερα ο Ισλαμικός, αποκαλύπτουν την προοδευτική εμφάνιση μιας απειλής που μάλλον αδυνατούν να ελέγξουν οι σημερινοί διεθνείς οργανισμοί ειρήνης και ασφαλείας. Ο πρόσφατος πόλεμος στο Ιράκ πέρα από τα γνωστά ερωτηματικά φαίνεται πως δημιούργησε μεγάλα αποθέματα αντιδυτικού μίσους που μαζί με τα διάχυτα συναισθήματα μιας διευρυνόμενης ισλαμικής παναραβικής αβεβαιότητας για το πολιτικό μέλλον της περιοχής δεν είναι σε θέση να πείσουν ακόμη και τους πλέον εύπιστους για τον τερματισμό των τρομοκρατικών αντιδράσεων. Είναι φανερό ότι η απειλή αποκτά ιδιαίτερη τραγικότητα όταν τροφοδοτείται συνεχώς η συλλογική ισλαμική μνήμη με πικρίες και μίση που οφείλονται σε σκληρότητα, περιφρόνηση, λάθη και παραλείψεις των δυτικών προς τον ισλαμικό κόσμο.